Jossé Manuel Prieto
 |
| Một người đánh giày đang chờ khách trên vỉa hè. |
Bài viết đăng trên tờ Letras Libres (Mehico), được Le Courrier
International dịch ra tiếng Pháp.
*
Tại đại lý du lịch ở Queens, khi mua vé để đáp chuyến bay trực
tiếp duy nhất nối liền New York – La Habana, tôi được trao bản danh sách các
sản phẩm được phép mang đến Cuba : 10 ký lô dược phẩm và 20 ký thực phẩm
miễn thuế hải quan. Cuba hiện vẫn đang bị Mỹ cấm vận thương mại, chính những người
Cuba sống ở hải ngoại đảm trách việc duy trì cuộc sống bình thường cho đất
nước.
Hôm khởi hành, tại sân bay tôi trông thấy các hành khách tay
xách nách mang. Không chỉ những gói hành lý lớn – theo tôi hình dung thì bên
trong là thuốc men và thực phẩm được phép – mà cả ti-vi màn hình phẳng
còn trong bao bì, các dàn máy nghe nhạc hi-fi và dụng cụ điện gia dụng. Tờ La
Jornadacho biết, năm 2009, trong số 324.000 khách du lịch đến bằng các
chuyến bay trực tiếp từ Mỹ, có tới 95% là người gốc Cuba. Theo tính toán của
nhiều nhà kinh tế khác nhau, kiều hối của người Cuba hải ngoại gởi về mỗi năm
hơn một tỉ đô la, chiếm 35% ngoại tệ thu về của cả nước.
Món viện trợ này tuy vậy vẫn chưa thấm vào đâu. Tôi đã đến với
một La Habana gần như chìm sâu hoàn toàn trong bóng tối. Ngã tư nổi tiếng giữa
đường 23 và L, có thể được xem là một Times Square của Cuba, vắng như chùa bà
Đanh vào lúc 22 giờ đêm. Điều này mang lại một ấn tượng buồn thảm, cứ như là
đất nước vừa bị một thiên tai ụp xuống. Cảm giác bị bỏ rơi và khủng hoảng sâu
sắc bao trùm. Cuba đang thoi thóp.
Vài ngày sau khi tôi đến nơi, ngày 18/04/2011, đương kim Chủ
tịch Cuba là Raul Castro cũng gần như có cùng một chẩn đoán. Phát biểu trước
Quốc hội, nêu lên thời điểm khó khăn mà đảo quốc đang phải trải qua, ông cảnh
báo : « Hoặc là chúng ta sửa đổi, hoặc như thế là hết. Chúng
ta không còn có thể đi men theo bờ vực thẳm, chúng ta sẽ chìm đắm, và cùng chìm
theo ta là nỗ lực của bao nhiêu thế hệ ».
Chắc hẳn là những triệu chứng của cuộc khủng hoảng sâu sắc này
đã hiện diện từ ít nhất hai chục năm qua. Nhưng những gì đập vào mắt hôm nay,
là khủng hoảng không phải nhất thời mà chính từ cấu trúc. Không còn có thể tiếp
tục đổ tội cho « blocus » (cấm vận) của Mỹ, và sự sụp đổ của Liên Xô,
mà là do hệ thống tệ hại.
Tháng 8/2010 chính Fidel Castro đã nhìn nhận trong một cuộc đối
thoại lạ lùng với Jeffrey Goldberg, phóng viên báo The Atlantic, và chuyên gia
Mỹ Julia Sweig : mô hình này không ổn. Cụ thể hơn, ông nói : « Mô
hình Cuba không còn tác dụng nữa, ngay cả với chúng tôi ». Cần
nhấn mạnh ở đây là Fidel không còn tố cáo sự dối trá của đế quốc Mỹ, mà nêu ra
một nguyên nhân nội tại. Bản thân điều này đã là một sự kiện, xứng đáng được
phân tích sâu hơn. Fidel muốn nói về mô hình nào ? Đó là mô hình xô-viết
công hữu hóa bắt buộc.
Kể từ cách mạng Cuba 1959, Nhà nước đảm trách tất cả những gì mà
các lãnh đạo trước đó làm không tốt. Liên Xô với những thành công vang dội (như
việc phóng hỏa tiễn Spoutnik đầu tiên vào năm 1957) cho thấy chủ nghĩa xã hội
là một con đường đầy hứa hẹn. Một con đường mang lại những lợi ích lớn lao khi
hoạt động trên nguyên tắc chính phủ độc đảng, hoàn toàn không có đối lập, với
một xã hội công dân chỉ là con số không.
Nay với chuyến trở về Cuba đầu tiên từ mười năm qua, tôi có thể
nhận ra những dấu hiệu đầu tiên của một tiến trình ngược lại - những giai đoạn
đầu của việc tháo dỡ cái nhà nước với những chiếc vòi bạch tuộc này. Tôi quan
sát sự thu nhỏ lại của nó. Đó là một hiện tượng có thể nhìn thấy bằng mắt
thường, một hiện tượng vật lý, như nước triều khi đột ngột rút đi đã để lại
những tàn tích phía sau.
Đó là thảm họa của một nền kinh tế bị phá hủy, đất nước đắm chìm
trong một cuộc khủng hoảng tài chính sâu sắc, trầm trọng thêm bởi hệ thống phân
lập hai loại tiền tệ. Đồng peso chuyển đổi được (chavito) được xem là
đồng tiền chính thức từ năm 2004, nhưng tiền lương được trả bằng đồng peso nội
địa hoàn toàn không có giá trị nào đối với bên ngoài. Tất cả nằm trong bối cảnh
dân chúng ngày càng bất mãn, và phái ly khai ngày càng mạnh hơn.
Thích ứng với thay đổi
Tôi mua tất cả các báo chí có trên quầy bán báo gần « casa particular » (nhà trọ tư nhân) nơi tôi ở nhất. Sự quan tâm bất thường của tôi dành cho các tờ báo và tạp chí mà hầu như không ai thèm đọc, đã tố cáo tôi ngay lập tức : tôi là kiều dân ở nước ngoài. Tôi hỏi mua tài liệu mới nhất « Đề án các đường hướng chủ đạo về chính sách kinh tế xã hội », nhưng đã hết. Ông già bán báo nói với tôi : « Cả La Habana đang đọc cuốn đó ! ». Cuối cùng tôi cũng có được nhờ một ông già khác nghe qua câu chuyện, đã nhượng lại cho tôi với giá gấp mười.
Tôi mua tất cả các báo chí có trên quầy bán báo gần « casa particular » (nhà trọ tư nhân) nơi tôi ở nhất. Sự quan tâm bất thường của tôi dành cho các tờ báo và tạp chí mà hầu như không ai thèm đọc, đã tố cáo tôi ngay lập tức : tôi là kiều dân ở nước ngoài. Tôi hỏi mua tài liệu mới nhất « Đề án các đường hướng chủ đạo về chính sách kinh tế xã hội », nhưng đã hết. Ông già bán báo nói với tôi : « Cả La Habana đang đọc cuốn đó ! ». Cuối cùng tôi cũng có được nhờ một ông già khác nghe qua câu chuyện, đã nhượng lại cho tôi với giá gấp mười.
 |
| Đường hướng chủ đạo về chính sách KTXH - best seller |
Cuối cùng tôi đã hiểu được đằng sau các ngôn từ văn vẻ của
các Lineamientos - mà cả nước Cuba đều đọc và tranh luận như
là một tác phẩm best-seller, cơ bản là xác định cho được vai trò mới của Nhà
nước (được cho là sẽ giữ vai trọng tài thay vì cầu thủ ngôi sao) trong khi vẫn
không để mất vị trí chi phối chính trị. Đảng hiện tại của chính phủ vẫn tiếp
tục nắm quyền nhằm « bảo vệ thành quả cách mạng ».
Từ đó tôi kết luận rằng, thực ra các nhà lãnh đạo đang tìm cách thích ứng với một sự thay đổi đã được khởi đầu mà không có sự tham gia của chính phủ, nhưng là từ sáng kiến của nhân dân Cuba. Giống như là một dòng sông quay về với cội nguồn. Hoặc có thể nói, giống như trước cảnh tháo chạy tán loạn ở mặt trận tiền phương, bộ tham mưu đành tuyên bố « rút lui có tổ chức ». CácLineamientos chỉ có nhiệm vụ duy nhất là cứu vãn thể diện, kiểm soát tiến trình.
Không phải xếp hàng
Tôi vô cùng kinh ngạc, chẳng hạn, trước số lượng thực phẩm được
bán trên đường phố, so với nạn đói từng hoành hành trong thời kỳ được gọi là
« giai đoạn đặc biệt » (sau khi Liên Xô tan rã, giai đoạn này đánh
dấu các khó khăn kinh tế nghiêm trọng cho Cuba vì không còn viện trợ). Trên
đường San Rafael ở ngay trung tâm thủ đô, tại khu phố cổ, tôi đếm được ít nhất
mười điểm bán thức ăn, đa số nhận tiền peso Cuba. Và hầu như không có ai phải
xếp hàng, có lẽ là do giá cả khá cao. Các quầy hàng được cung ứng dồi dào (ở
Cuba thì mọi thứ đều phải hiểu theo nghĩa tương đối), và dù giá bán đắt đỏ so với
đại đa số người dân, các món hàng vẫn có người mua.
Dù sao đi nữa nguồn hàng tư nhân bổ sung cho nguồn nhà nước đã
giúp cho nhiệm vụ tìm kiếm cái ăn bớt khó khăn hơn. Cuba phải nhập khẩu đến 80%
lượng thực phẩm tiêu thụ, tương đương khoảng 2 tỉ đô la mỗi năm. Việc phân bố
đất canh tác (khoảng 3 triệu hecta, tức phân nửa diện tích đất trồng trọt) đã
bắt đầu từ năm 2007. Trả lời phỏng vấn tạp chíEspacio Laical, nhà kinh
tế trẻ tuổi Cuba, Pavel Vidal Alejandro nhấn mạnh, còn phải hoàn tất việc « tách
rời độc quyền nhà nước và tập trung cho việc thương mại hóa nông sản ».
Bởi vì chính tình trạng này chứ không phải chứng thiểu năng hay trận bão nào đó
luôn kìm hãm nhà nông Cuba chất đầy vựa lúa.
 |
| "Bác" Raúl Castro và thiếu nhi Hà Nội, ngày 8/7/12. |
(LND: Nhân chuyến thăm
Việt Nam của Chủ tịch Cuba Raúl Castro, xin mời độc giả đọc tiếp bài phóng sự
của nhà văn Cuba định cư tại Mỹ, José Manuel Prieto, để hiểu thêm về Cuba dưới
cái nhìn của người trong cuộc. Một Cuba xã hội chủ nghĩa đang "giãy
chết", buộc lòng phải đổi mới).
Victor Fowler, người
bạn văn chương mà tôi đến thăm khuya hôm đó trong bóng tối và cơn mưa tầm tã đã
nói: “Cho dù Cuba gắng sức ve vãn Trung Quốc, Bắc Kinh vẫn không muốn
tham gia duy trì quan hệ với một hòn đảo xa xôi, như Matxcơva đã làm trước đó”.
Liên Xô, người chủ nợ
hào phóng trong hơn ba mươi năm đã nuôi dưỡng cách mạng Cuba với hàng tỉ đô la,
đã qua đời vào năm 1991. Chỗ trống được Venezuela thay chân, quốc gia này bán
cho Cuba mỗi ngày 100.000 thùng dầu, để đổi lấy dịch vụ y tế. Nhưng mô hình này
cũng bắt đầu suy sụp do những sai lầm của Hugo Chávez và tình hình phức tạp mà
đất nước này đang gặp phải.
Vì thế mà các nhà lãnh
đạo đành phải kêu gọi đến chủ nợ cuối cùng, vốn luôn ở bên cạnh: đó là nhân dân
Cuba. Trong suốt nhiều thập kỷ, họ đã trói tay trói chân người dân, và nay thì
quay về phía dân chúng với tất cả sức mạnh thần thánh. Khởi đầu là với những
người rời bỏ khu vực nhà nước, nay không còn bị xem là những kẻ đầu cơ hay ăn
bám nữa, nhưng lại nhận được một danh hiệu hoàn toàn mới: cuentapropista (tư
doanh). Bởi vì đó là đấng cứu rỗi cuối cùng.
 |
| Một chiếc Chevrolet đời 1957 trên đường phố La Habana. |
Dù gì đi nữa, kế hoạch
trên đã được tiến hành trống giong cờ mở, và tờ Granma thông tin rằng ngay từ
tháng 11/2010, đã có 80.000 người Cuba nộp đơn xin giấy phép cuentapropista.Thấy
tầm cỡ của hiện tượng như thế, chính phủ loan báo sẽ nhập khẩu 130 triệu đô la
hàng hóa để thành lập một thị trường bán buôn, nơi các doanh nghiệp mới lập có
thể mua được những vật liệu cần thiết. Cũng không ngại tự mâu thuẫn, chính Nhà
nước, theo Lineamientos, chịu trách nhiệm ấn định giá cả và đánh
thuế lợi tức, với tỉ lệ mà một số người cho là quá cao, thậm chí có thể ảnh
hưởng đến tương lai tồn tại của các doanh nghiệp mới.
Các nghịch lý này được
giải thích một cách rất là ý thức hệ. Trong bài diễn văn đọc trước Quốc hội như
đã dẫn, Raúl Castro nói: “Không một người nào nên nhầm lẫn: Lineamentos
chỉ ra con đường hướng về tương lai xã hội chủ nghĩa thích ứng với hoàn cảnh
Cuba, chứ không phải hướng về quá khứ tư bản và tân thuộc địa đã bị cách mạng
đập tan. Đây là vấn đề kế hoạch hóa chứ không phải là kinh tế thị trường, tạo
nên đặc thù cho nền kinh tế chúng ta, và như Lineamentos đã nói rõ tại điểm thứ
ba của phần khái quát - việc tích tụ tư bản bị cấm đoán”.
Xảo ngôn
Một biện pháp khác
đương nhiên làm cho cả La Habana bàn tán xôn xao, đó là các vụ sa thải. Cho đến
cuối năm 2011, chính quyền phải nói lời từ biệt với 500.000 công chức, và con
số này sẽ lên đến 1,3 triệu người trong vòng ba năm. Thông tin trên đây
đã làm tôi khiếp hãi khi đọc được ở New York, nhưng tại Cuba, có hai điều làm
cho tôi đặc biệt chú ý.
 |
| "Doanh nghiệp tư nhân" Raul Perez Sanchez, lương hưu 8 đô la/tháng, bán đậu phộng rang. |
Một điều nữa là tôi
cảm thấy người dân không quá lo ngại. Phải chăng đó là do lương bổng nhà nước
hầu như chỉ là tượng trưng, nên việc bị sa thải không còn mấy ý nghĩa. Số tiền
lương chết đói từ nhà nước, trung bình là 15 đô la một tháng, hầu như không tạo
ra được sức mua nào.
Trong một nền kinh tế
mà phí điện thoại di động có thể lên đến 40 đô la một tháng – có 1 triệu chiếc
điện thoại di động tại Cuba – thì đương nhiên tiền bạc không đến từ Nhà nước.
Một người bạn mà tôi không nêu tên ở đây nói rằng, anh coi việc sa thải “như
là một sự giải thoát”, thậm chí như “một cơ hội đối với nhiều
người Cuba. Chủ yếu là Nhà nước thực sự để yên cho chúng tôi được kiếm sống mà
không chõ mũi vào”. Rời khỏi khu vực nhà nước khá là phiêu lưu, nhưng
lại được tự do hơn rất nhiều.
Ở đây cần phải nói một
cách chính xác hơn. Phải hiểu được ý nghĩa thật sự phía sau tất cả những gì
nghe được hay đọc được, tại một đất nước như Cuba: một “người thất
nghiệp”thực ra không thất nghiệp, một “cuộc biểu tình” không
phải là biểu tình mà là một hoạt động được chính quyền tổ chức. Vân vân. Danh
sách còn dài. Chủ nghĩa toàn trị, như Victor Klemperer (nhà ngôn ngữ học Đức
chuyên về “ngôn ngữ quốc xã”) đã giải thích rất rõ, bắt đầu trước hết với một
sự đảo lộn về ngôn ngữ so với thực tế.
Một sự xảo ngôn mà các
blogger và báo chí độc lập chiến đấu chống lại. Tôi theo dõi kỹ càng các blog
viết từ Cuba, đặc biệt là blog của Yoani Sánchez (desdecuba.com/generaciony),
người từng là khôi nguyên của nhiều giải thưởng, đã diễn dịch thảm họa Cuba với
những từ ngữ dễ hiểu. Thực sự làcuentapropista về thông tin, Yoani
biết kể lại một cách trung thực cuộc sống thường nhật của người dân Cuba. Theo
thói quen, người ta lên án ông là làm việc cho CIA, nhưng đó là những lời kết
tội không còn có ai tin nữa. Nhiều người đã hiểu rằng, bày tỏ sự bất đồng chính
kiến không có nghĩa là làm việc cho một cường quốc nước ngoài.
Tuy nhiên tác động của
các blog vẫn còn hạn chế. Tại Cuba, chỉ có 1,5 triệu người (tức gần 14% dân số)
có thể truy cập internet, và giá thuê bao thì khủng khiếp đối với những người
không có phương tiện vào mạng từ nơi làm việc. Ngoài ra tốc độ truy cập cũng vô
cùng chậm – tôi đã phải trả giá mới nhận ra được điều đó, khi muốn đọc mail tại
phòng báo chí Hotel Nacional. Thay vì truy cập trong công trình
kiến trúc tuyệt vời của thời đại vàng Cuba này, tốt nhất là đi ra ngoài vườn để
chiêm ngưỡng những chú công và nghe các nhạc công chơi những giai điệu cũ rích
của Buena Vista Social Club.
Tại đây tôi có hẹn với
Orlando Pardo Lazo, 39 tuổi, bạn của Yoani và cũng là một blogger - các bức ảnh
của anh được dùng để minh họa cho bài phóng sự. Nhà cựu khoa học này đã làm
việc nhiều năm tại cơ quan nghiên cứu khoa học của La Habana, về tái phối hợp
các AND “để chế tạo vắc-xin”. Anh cũng nói với tôi về những
người “Phụ nữ Áo trắng”, vợ của một số trong 75 nhà đối lập bị bắt giam trong
“Mùa xuân đen” năm 2003.
Theo Orlando, quan
trọng nhất là những người phụ nữ đã phản kháng bằng cách biểu tình trên các
đường phố La Habana trong trang phục màu trắng, giơ cao những cành hoa lay-ơn,
đã không bị người dân đả kích mà thậm chí còn bắt đầu nhìn họ bằng cặp mắt đầy
cảm tình. Số phận dành cho người tù chính trị Orlando Zapata Tamayo, qua đời ở
La Habana tháng 2/2010 sau thời gian dài tuyệt thực, đã gây nên một làn sóng
phẫn nộ trên báo chí thế giới và có thể là chất xúc tác ở trong nước.
Đối lập đang chờ thời
Hành động của các “Phụ
nữ Áo trắng” và cuộc tuyệt thực của Guillermo Farinas, sau này được tặng giải
Sakharov, đã đóng góp vào sự kiện các tù chính trị Cuba được trả tự do. Đồng
thời cũng tạo điều kiện cho công cuộc hòa giải của Giáo hội công giáo, và nhân
vật được biết nhiều nhất tại Cuba của Giáo hội là Đức Hồng y Ortega. Hơn năm
mươi nhà đối lập trong số các tù chính trị được nhà nước nhìn nhận, đã được gởi
sang Tây Ban Nha. Tuy vậy hiện nhà đối lập nổi tiếng nhất là Oscar Biscet, một
bác sĩ 50 tuổi, vẫn còn ở trong tù (thực ra ông được thả ngày 11/03/2011).
Biscet cũng bị bắt năm 2003, là người sáng lập Quỹ Lawton vì nhân quyền, nhà
đấu tranh chống phá thai và có lẽ là nhà ly khai uyên bác nhất nước.
Orlando Luis Pardo
Lazo nói với tôi: “Hiện nay chúng tôi đang trong một tình trạng gần như
là hưu chiến. Đó là điều quan trọng nhất. Cả hai phe đang chờ đợi”.
Nếu bóng tối làm nản
lòng, nó lại che khuất một hiện tượng mà vào ban ngày có thể đập ngay vào mắt:
sự đổ nát của thành phố. Bên ngoài khu phố cổ được tân tạo (ở trung tâm thủ
đô), nay có vẻ như một thành phố Disney có các bảo tàng và nhà hàng bán tư
nhân, sự điêu tàn của La Habana có thể trông thấy một cách hiển nhiên.
 |
| Một căn nhà ở La Habana. |
Thực tế là La Habana
đầy dẫy những tin đồn về các vụ hành hung và cướp giựt. Một trong số các vụ này
làm tôi đặc biệt chú ý. Mẹ vợ tôi kể lại vụ một nhóm người vũ trang tấn công
một chiếc xe buýt và cướp toàn bộ tài sản của các hành khách. Hết sức sợ hãi,
bà nói thêm: “Y như ở Mêhicô”. Tin đồn lan truyền mạnh mẽ cho
đến nỗi bản tin thời sự của đài truyền hình nhà nước hai ngày sau phải đính
chính.
 |
| Xe hơi cũ tư nhân dùng làm taxi ở Cuba |
Tuy vậy La Habana vẫn
còn an ninh hơn nhiều thành phố mà tôi đã sống qua, hơn nữa lại còn có một ưu
thế không thể chối cãi, đó là biển. Tôi lang thang thật lâu trên con đường
Malecón nổi tiếng dọc theo bãi biển, trước khi bước lên một chiếc Oldsmobile
đời 1956, tuy cổ lỗ sỉ, nhưng là phương tiện di chuyển độc đáo của người dân La
Habana.
Ở đây giao thông luôn
là vấn đề: tôi trông thấy những đám đông chờ đợi ở các trạm dừng, cho dù đã có
những chiếc xe buýt mới được đưa vào lưu thông, nhập khẩu từ Trung Quốc và có
cả máy lạnh – một phép lạ! Tôi chưa bao giờ tin được là lại có được tiến bộ như
thế lúc tôi còn sống, trong một đất nước nóng như thiêu như đốt. Trên thực tế,
đó là những chiếc xe H (xe cá nhân được cấp giấy phép chạy taxi tập thể), giúp
cải thiện đáng kể phương tiện giao thông, làm giảm đi áp lực cho hệ thống nhà
nước, với số tiền khiêm tốn là 10 đồng peso nội địa (tương đương 30 xu euro).
 |
Một chiếc xe tải nhẹ được dùng làm xe khách...
|
Bên cạnh tôi, ngồi
phía sau chiếc Oldsmobile, hai cô gái có lẽ là khách du lịch trò chuyện với
nhau bằng tiếng quan thoại. Sự hiện diện của du khách rất rõ nét ở La Habana.
Theo báoJuventud Rebelde, từ tháng Giêng đến tháng Mười năm 2010, Cuba
đón tiếp khoảng 2 triệu khách– một kỷ lục lịch sử.
 |
| ...Và bên trong chiếc xe khách này, giờ cao điểm. |
Vừa nuối tiếc quá khứ, vừa muốn tìm tài
liệu cho cuốn sách đang viết, tôi đã đến ngôi trường mà tôi đã mài đũng quần
trong thập niên 70 xa xưa - trường Escuela Vocacional Lenin. Ngôi trường được xây
dựng giữa những vòm cây xanh nhiệt đới um tùm, theo khuôn mẫu xô-viết cái gì
cũng vĩ đại, có thể đón nhận 4.000 học sinh. Ngày nay trường chỉ còn là cái
bóng của thời xưa cũ, khi được ông Leonid Brejnev khánh thành vào năm 1974. Vào
thời đó, việc giảng dạy có chất lượng rất cao - tất nhiên là không thể thiếu
hàng trăm liều tuyên truyền ý thức hệ - và trong các điều kiện mà, ngày nay khi
tôi đến thăm khu nhà trọ và nhà ăn tập thể, thì tôi lại cảm thấy hồi đó thật là
phong lưu.
*
"Một Nhà nước toàn trị sẽ chết đi như thế nào ? Cho đến
nay, thế giới đã biết đến nhiều kịch bản cho sự kết thúc này...Nếu tin vào các
phóng sự về Việt Nam đăng trên báo Granma, hay chuyến đi châu Á gần đây của một
nhóm các nhà kinh tế Cuba, đặc biệt là tại Việt Nam và Lào ; thì hiển
nhiên là Cuba đã chọn lựa mô hình Trung Quốc : cải cách kinh tế và đóng
băng vô hạn định tất cả các cải cách chính trị."
 |
| Trên một đường phố thủ đô La Habana |
Đấu tranh ý thức hệ
Nhưng điều làm cho tôi sững sờ, là khi
biết được nhiều bậc phụ huynh chi tiền học cho con cái đi học thêm môn toán và
khoa học. Một điều mà tôi xin nhắc lại là không chỉ khó tưởng tượng nổi, mà
nhất là vô ích, vào cái thời Nhà nước dành đến 15% tổng thu nhập quốc dân cho
giáo dục. Một bà bạn có con gái vừa học xong trung học cũng ở trường cũ của
tôi, một ngôi trường cho đến nay vẫn uy tín nhất Cuba, thổ lộ: “Nếu
không làm vậy thì con bé khó thể chuẩn bị tốt cho kỳ thi đại học”. Bà
bạn còn cho tôi biết thêm nhiều chuyện khác về trường, nhất là các vụ ăn cắp
các tấm nệm ở ký túc xá và dụng cụ học tập đã tăng vọt.
Trong nhiều năm dài, chính quyền cấm các tác giả Cuba xuất bản tác phẩm bên ngoài đảo quốc, và một số - trong đó có Reinaldo Arenas, hiện nay được đọc rất nhiều - đã gặp phải những rắc rối lớn khi vi phạm quy định này, nếu không bị ngồi tù. Sự sụp đổ của lãnh vực xuất bản đã thay đổi hẳn tình hình trong thập niên 90, và mọi người đều ra nước ngoài để in sách. Đương nhiên là các tác phẩm in ấn ở ngoài Cuba, trong đó có các sách của tôi, đều không được lưu hành trong nước.
Ít nhất là tình hình đã được cải thiện đôi
chút. Qua lời mời của Reina María Rodríguez, tôi đã đọc một chương trong cuốn
tiểu thuyết mới nhất của tôi, tại một trong những không gian văn hóa hiếm hoi.
Người nữ thi sĩ danh tiếng của Cuba đã phải rất kiên trì và khôn khéo mới có
thể gầy dựng được địa điểm này, mà bản thân câu lạc bộ đã là một phép lạ nho
nhỏ, xứng đáng được vinh danh.
 |
| Một quầy sách báo |
Trên đường đi, tôi bước vào một trong số
những nhà sách đang hoạt động nằm tại đường Obispo, con đường du lịch nổi tiếng
của thủ đô. Ở đây chỉ có những cuốn sách của các nhà xuất bản quốc doanh, không
có cuốn nào được nhập từ nước ngoài, và không có bất kỳ một tác phẩm nào chỉ
trích hay phản kháng cách mạng – một điều không làm ai ngạc nhiên cả.
Nếu có một lãnh vực mà Nhà nước không hề
muốn nhượng bộ, thì đó chính là cuộc đấu tranh ý thức hệ. Trong những năm dài
cách mạng Cuba, những cuốn sách tư nhân được xuất bản « mới » nhất,
đã ra đời vào lúc cách mạng vừa mới khởi đầu, và đã bị cấm vì kêu gọi lật đổ
(tất nhiên là những cuốn này mang tính nổi loạn).
Đó là trường hợp cuốn Nông trại
súc vật của George Orwell, tác phẩm mà nhà xuất bản ở tận ngoại
quốc xa xôi muốn tố cáo những nguy hiểm của một Nhà nước toàn trị nắm hết mọi
quyền hành sẽ xuất đầu lộ diện. Chính là cái Nhà nước đó ngày nay bắt đầu tự
tháo gỡ một cách kiên nhẫn và thận trọng, vì sợ sẽ bị nổ tung ngay trong tay
mình.
Nếu tin vào các phóng sự về Việt Nam đăng trên
báo Granma, hay chuyến đi châu Á gần đây của một nhóm các nhà kinh tế Cuba, đặc
biệt là tại Việt Nam và Lào ; thì hiển nhiên là Cuba đã chọn lựa mô hình
Trung Quốc : cải cách kinh tế và đóng băng vô hạn định tất cả các cải cách
chính trị.
 |
| Một người dân đang đọc Granma, tờ báo chính thức của ĐCS Cuba. |
Kịch bản của hồi kết
Nhưng có lẽ thực tế hơn thì nên nói về mô hình
Cuba. Tôi xin giải thích : Cho đến năm 1968, Cuba sống trong một nền kinh
tế hỗn hợp, trong đó Nhà nước để ngoài vòng kiểm soát ít nhất là 60.000 doanh
nghiệp nhỏ, giúp cho đời sống hàng ngày của người dân dễ thở hơn một chút, nhờ
đáp ứng một số nhu cầu của họ (như cửa hàng sửa chữa giày dép, tiệm tạp hóa
v.v…). Chính Fidel Castro trong một chiến dịch được đặt tên là « Phản công
cách mạng » đã chấm dứt tình hình trên.
Fidel tố cáo trong một trong những bài diễn văn
tràng giang đại hải của ông : « Hiện vẫn còn một tầng lớp ưu
đãi thực sự, làm giàu trên công sức của người khác và sống thoải mái hơn rất
nhiều trong khi bao nhiêu người khác lao động. Những kẻ lười biếng sức dài vai
rộng, đã mở những quán ăn, những cửa hàng nào đó, mang lại cho họ mỗi ngày 50
peso, vi phạm luật pháp, vi phạm các quy định vệ sinh, vi phạm hết thảy mọi thứ
(…). Nếu một số người tự hỏi sau 9 năm mà cách mạng còn dung thứ hạng người ăn
bám như vậy, thì họ hoàn toàn có lý (…). Chúng ta muốn gì đây, chủ nghĩa xã
hội hay các quầy hàng ăn uống ? Thưa các vị, chúng ta không làm nên cuộc
cách mạng tại đây để thiết lập ra quyền thương mại ! »
Những tàn tích cuối cùng của sở hữu tư nhân đã
biến mất vào ngày hôm đó !
 |
| Một quầy rau quả |
Trong số vô số thứ bắt đầu thấy thiếu thốn, có
bữa ăn xế, bị hủy bỏ ở trường học khi tôi học primer grado (tương đương lớp 1),
mà ở nhà tôi được cho 20 centavos ( !) để trả. Lạm phát leo thang kinh
khủng : đó là một trong những kỷ niệm « chính trị » thời thơ ấu
của tôi. Giá cả mọi thứ đều đắt như vàng, và chiếc khăn quàng nhập khẩu xinh
đẹp mẹ tôi phải trả đến gần một tháng lương, 80 peso, đã bị giật mất trong một
buổi tối lễ hội.
Đối với một số người, kịch bản của hồi kết đã
được báo trước là sự chuyển đổi kinh tế, thật đáng chán vì nó không cho phép
lên án thẳng thừng những lạm dụng của cách mạng, cuộc huy động tổng lực được
cho là bạo lực này, việc tiến hành Nhà nước toàn trị. Họ đảm bảo rằng (không
phải là không có lý), có một mối đe dọa bền bỉ bên trong, những thiệt hại về
đạo đức khắc sâu và lâu dài lên tương lai Cuba.
Giờ thì phải chờ xem Nhà nước Cuba sẽ xử sự như
thế nào với vai trò được thu gọn, khi hàng triệu cá nhân làm việc cho người
khác chứ không phải cho Nhà nước, và không phải cống nộp gì cho Nhà nước nữa.
Tôi hình dung ra việc ngựa quen đường cũ, các phản ứng do lòng kiêu hãnh bị
đụng chạm, sự lúng túng trước vai trò mới này, thậm chí – ai mà biết được – một
sự quay lại với các thói xấu vĩnh cửu, một khi cho là đã vượt qua được trận bão
kinh tế, hay khi (do phép lạ !) tìm được một mạnh thường quân mới chịu tài
trợ một cách hào phóng.
Nếu bối cảnh hiện nay có khác đi, thì không phải
là lần đầu tiên mà sau một giai đoạn « tư nhân hóa » hay « cải
cách » thì Nhà nước lại quay lui, thay đổi chính sách. Nhưng thành thật mà
nói, tôi tin rằng thời thế không còn như trước nữa. Nếu chuyến đi La Habana lần
này có đôi phần hữu ích cho tôi, thì đó là việc có thể lại ra đi với cái cảm
giác lần này sẽ không có việc quay lại với thời bao cấp độc đoán trước đây.
Không phải vì chế độ không muốn thế, mà họ không
thể ! Ngay cả trong kịch bản mới này, Nhà nước Cuba đã thu gọn vẫn còn giữ
một tầm vóc đáng kể so với tất cả các nước khác trong khu vực. Cần nhiều năm
mới thay đổi được việc này, nhưng quan trọng nhất là đời sống của người công
dân bình thường, cuộc sống của đường phố, cảm nhận được các tác động.
 |
| Một khách du lịch đang dạo phố. |
Khu phố này không thực sự là khu du lịch, buổi
tối khó tìm ra được một tiệm ăn nào còn mở cửa. Có một đêm trở về nhà trọ mà
chưa ăn tối, tôi nhận ra một tấm bảng đề mấy chữ « Se vende
comida » (Bán thức ăn), không có chi tiết gì thêm.
Tôi không biết vì sao từ này lại gây ấn tượng
cho tôi đến thế, nhưng chừng như đây là biểu tượng cho nguồn dự trữ tuyệt vời
của một dân tộc, đang chờ đợi người ta để cho mình sống một cuộc sống của người
trưởng thành. Nhà nước bao cấp ngày nay đang thu mình lại, đã từng nuôi dưỡng
và giáo huấn họ, nhưng cũng đã làm cho họ tê liệt, đã triệt sản họ, làm cho cả
một dân tộc phải sống trong thời thơ ấu kéo dài. Bây giờ đã đến lúc để cho dân
tộc Cuba được lớn lên.(Tác giả José Manuel Prieto sinh tại La Habana năm 1962, là nhà văn và dịch giả tiếng Nga-Tây Ban Nha, đã sống 12 năm tại Nga, dạy học ở Mehico và nay sinh sống ở New York).
RSS Feed
Facebook
Twitter
0 comments:
Đăng nhận xét